Ελληνικό ευρετήριο επιστημονικών περιοδικών | Wiki

θεματική ευρετηρίαση: χρηστοκεντρική προσέγγιση

Έχει υποστηριχθεί (Wilson, 1968) ότι τα πρότυπα και οι οδηγίες ευρετηρίασης δεν είναι ιδιαίτερα κατατοπιστικά για το πώς μπορεί τελικά να αναγνωριστεί το θέμα ενός τεκμηρίου, γιατί εστιάζονται στα εγγενή χαρακτηριστικά του τεκμηρίου, χωρίς να εξηγούν πώς από αυτά θα εξαχθούν πληροφορίες σχετικές με το θέμα. Τα κύρια επιχειρήματα υπέρ της προσέγγισης που επικεντρώνεται στο τεκμήριο (document-centered) είναι δύο: α) η θεματική αντιπροσώπευση του τεκμηρίου πρέπει να βασίζεται σε σταθερά χαρακτηριστικά που μένουν αναλλοίωτα στην πάροδο του χρόνου γιατί έτσι η ευρετηρίαση θα έχει διαχρονική αξία και β) είναι δύσκολο να προβλέψουμε πώς το τεκμήριο θα χρησιμοποιηθεί στο μέλλον και επομένως είναι καλύτερα να ευρετηριάσουμε το τεκμήριο σύμφωνα με το τι πραγματικά περιέχει. Με άλλα λόγια, η προσέγγιση αυτή μπορεί να εξασφαλίσει τη μέγιστη δυνατή πιστότητα στον τρόπο με τον οποίο αντιπροσωπεύεται το θεματικό περιεχόμενο του τεκμηρίου και τη διαχρονική εγκυρότητα των θεματικών όρων. Ωστόσο, η προσέγγιση που επικεντρώνεται στο ίδιο το τεκμήριο, δίνοντας έμφαση στις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά του, παρουσιάζει αδυναμίες και περιορισμούς γιατί προϋποθέτει ότι το θέμα ενός τεκμηρίου μπορεί να προσδιοριστεί ανεξάρτητα από το ιδιαίτερο πλαίσιο χρήσης του. Μια τέτοια προσέγγιση μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις ιδιαίτερα σε επιστήμονες των Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών αλλά και σε όσους διεξάγουν διεπιστημονική έρευνα (Langridge, 1976; Tibbo, 1994; Swift,Winn, & Bramer, 1979) γιατί η ακριβής κατανόηση και χρήση των τεκμηρίων σε αυτούς τους τομείς εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το ευρύτερο πλαίσιο και συχνά έχει μικρή μόνο σχέση με το συγκεκριμένο αντικείμενο που πραγματεύεται ένα τεκμήριο. Για τους παραπάνω λόγους έχει προταθεί η χρηστοκεντρική προσέγγιση (user-centered) της θεματικής ευρετηρίασης, που θεωρεί ως κεντρικό άξονα της θεματικής ανάλυσης το πλαίσιο χρήσης και το γνωστικό πεδίο των χρηστών (Mai, 2005). Η χρηστοκεντρική προσέγγιση υποστηρίζει ότι ο ευρετηριαστής θα πρέπει να αναρωτηθεί με ποιο τρόπο μπορεί να κάνει το τεκμήριο ορατό στους δυνητικούς χρήστες, ποιους όρους θα πρέπει να χρησιμοποιήσει για να μεταφέρει τις γνώσεις του κειμένου σε όσους ενδιαφέρονται (Albrechtsen, 1993, σ. 222). Η βασική ιδέα είναι ότι ο ευρετηριαστής πρέπει να έχει κατά νου τις πληροφοριακές ανάγκες των χρηστών και την ορολογία που αυτοί χρησιμοποιούν όχι μόνο κατά την επιλογή των όρων ευρετηρίασης, όπως προτείνεται από την προσέγγιση που είναι προσανατολισμένη στο τεκμήριο, αλλά και κατά τον προσδιορισμό του θεματικού περιεχομένου του τεκμηρίου.

Ανάλυση επιστημονικού τομέα

Το θεματικό περιεχόμενο ενός τεκμηρίου συνδέεται στενά με τον επιστημονικό τομέα στον οποίο αυτό θα χρησιμοποιηθεί. Ως εκ τούτου, ο ευρετηριαστής χρειάζεται μια ουσιαστική κατανόηση του επιστημονικού τομέα, της ιστορίας του, των στόχων του, των ερευνητικών του κατευθύνσεων, των ρευμάτων που έχουν αναπτυχθεί σε αυτόν, και τελικά του ρόλου που θα έχει το συγκεκριμένο τεκμήριο για τη κοινότητα των χρηστών του τομέα. Ο ευρετηριαστής μπορεί να αποκτήσει αυτή τη γνώση μελετώντας τις δραστηριότητες και τη ρητορική του επιστημονικού τομέα (Hjorland, 2002).

Ανάλυση χρηστών

Στη συνέχεια ο ευρετηριαστής πρέπει να “τοποθετήσει” τους χρήστες εντός του τομέα, να αναλύσει δηλαδή τους ρόλους τους και τη θέση που καταλαμβάνουν μέσα σ’ αυτόν, να καθορίσει τις ανάγκες και τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά τους. Θα προσπαθήσει να εντοπίσει ειδικά θέματα που είναι πιθανόν να τους ενδιαφέρουν, πτυχές και απόψεις που έχουν σημασία γι’ αυτούς, ή αν ενδιαφέρονται για συγκεκριμένο επίπεδο εξειδίκευσης. Οι πληροφορίες αυτές είναι απαραίτητες ώστε να κατανοηθούν πλήρως οι δυνητικές χρήσεις του τεκμηρίου και να αναγνωριστεί το ιδιαίτερο θεματικό περιεχόμενο που θα είναι χρήσιμο στη συγκεκριμένη κοινότητα χρηστών. Η χρησιμότητα και συνάφεια με τις ανάγκες των χρηστών διευρύνει το θεματικό περιεχόμενο του τεκμηρίου. Ο ευρετηριαστής πρέπει να αναγνωρίσει όχι μόνο το θέμα αλλά και τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί το τεκμήριο.

Ο ρόλος του ευρετηριαστή

Μια σημαντική και συχνά αγνοημένη πτυχή στη διαδικασία της ευρετηρίασης είναι ο ευρετηριαστής, του οποίου ο ρόλος θεωρείται γενικά ουδέτερος ή και ελάχιστος. Ωστόσο, δεδομένου ότι η θεματική ανάλυση ενέχει ερμηνεία και λήψη αποφάσεων, ο ευρετηριαστής παίζει σημαντικό ρόλο. Ο ρόλος αυτός είναι απαραίτητο να καταστεί σαφής. Θα μπορούσε για παράδειγμα να αναλάβει ενεργό ρόλο όπου αξιολογεί, κρίνει και παίρνει σαφείς αποφάσεις για τη θεματική αντιπροσώπευση των τεκμηρίων ή έναν πιο “περιγραφικό” ρόλο όπου επιχειρεί να αποδώσει το θεματικό περιεχόμενο με τη μεγαλύτερη δυνατή ουδετερότητα (Wilson, 1968). Οι επιλογές αυτές δεν μπορούν να γίνουν σε επίπεδο διεθνών προτύπων ευρετηρίασης, ο ακριβής ρόλος του ευρετηριαστεί καθορίζεται τοπικά.

Προσδιορισμός θεματικού περιεχομένου

Αφού έχουν αποσαφηνιστεί τα θέματα τα σχετικά με τον τομέα, τους χρήστες και τον ευρετηριαστή, θα ξεκινήσει η ανάλυση του θεματικού περιεχομένου του τεκμηρίου, λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη πώς οι χρήστες που δραστηριοποιούνται στον συγκεκριμένο τομέα θα χρησιμοποιήσουν το τεκμήριο. Αφού ο ευρετηριαστής έχει τοποθετήσει το τεκμήριο στο κατάλληλο πλαίσιο θα προχωρήσει στον προσδιορισμό των εννοιών που πρέπει να αποδοθούν με όρους ευρετηρίασης και στην επιλογή των όρων από το ελεγχόμενο λεξιλόγιο. Στην περίπτωση που το σύστημα ανάκτησης εξυπηρετεί γενική συλλογή ή/και κοινότητα χρηστών, η θεματική ανάλυση των τεκμηρίων μπορεί να τοποθετηθεί σε πολλαπλούς τομείς ανάλογα με την περίπτωση ή οι χρήστες μπορούν να θεωρηθούν ως ένας ειδικός τομέας. Η βασική αρχή είναι ότι το θέμα του τεκμηρίου συνδέεται με τον τομέα και η αναγνώριση του θεματικού του περιεχομένου πρέπει να γίνει εντός αυτού (Hjørland, 1997). Όπως γίνεται φανερό από τα παραπάνω, η χρηστοκεντρική ευρετηρίαση ακολουθεί αντίστροφη πορεία από αυτή που βασίζεται στο τεκμήριο. Ενώ η δεύτερη ξεκινά από την ανάλυση του τεκμηρίου, προχωρά στον προσδιορισμό του θεματικού του περιεχομένου και καταλήγει στην απόδοση του θέματος σύμφωνα με τις ανάγκες των χρηστών, η πρώτη έχει ως αφετηρία τον επιστημονικό τομέα στα πλαίσια του οποίου θα χρησιμοποιηθεί το ευρετήριο, στη συνέχεια αναλύει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαίτερες ανάγκες των χρηστών, καθορίζει την οπτική γωνία και τον ρόλο του ευρετηριαστή και με βάση αυτές τις πληροφορίες καθορίζει το θέμα και τις έννοιες του τεκμηρίου και αποδίδει τους κατάλληλους όρους (εικ. 1).